.png)
"Olmayacaq duaya amin demək!"
(Anonim xalq deyimi)
Vərdişdir ki, duaların, müsbət diləklərin və xahişlərin ardında; dinləyənlər, həmsöhbətlər həmişə böyük bir ‘AMİN !' ifadəsi ilə cavab verirlər.
AMİN; Arami və də İbrani dillərində bu ifadəyə - ELƏ OLSUN - məzmununda bir məna yüklənir. Halbuki, hər şey göründüyü kimi deyil.
Türkcəyə Ərəbcədən keçən söz "elə olsun, Allah qəbul etsin" kimi mənalarda istifadə edilir.
Amin, Sami mənşəli bir söz olduğunu düşünənlər yazımın davamında sözcüyün mənşəyinin haradan gəldiyini öyrənincə çaşacaqsınız. Kökü "əmin, möhkəm, sabit" kimi mənalara gəlir və "etibarlı (adam)" mənasındakı əmin sözcüyü ilə də qohumdur. Yunanca Köhnə Əhddə ümumiyyətlə "elə olsun" mənasında istifadə edilərkən, İngiliscə Tövratda "qətiliklə, həqiqətən də" mənasında istifadə edilir.
Bu ifadə bəzi din fəlsəfəçiləri (teosofistler) Afrika mərkəzli (Afrosentrik) tarix teoriyaların da və gnostikler arasında məşhur olan bir düşüncədir. Onlar sözün; "tanrıların kralı" olaraq bilinən Antik Misir tanrısı Amonun (Amen) adından gəldiyini düşünürlər. Bununla birlikdə İbranice söz; 'aleph' (Amen) ilə başlarkən, Misircə olanı söz isə 'yodh' (Yamen) ilə başlar.
Antik Misirdə dua edənlər, duaların sonunda tanrının qəbulu üçün Amonun adıyla, (Amen olaraq təkamülləşir) cümləni, duanı bitirirlərmiş.
Əhli Sünnə oxunan duaların sonunda həmişə amin deyər.
Səbəb isə Məhəmməd Peyğəmbərin, namazda Fatihə Surəsinin oxunması bitdikdən sonra "amin" deyilməsini əmr etməsidir.
Belə ki: "İmam, Fatihəni tamamlayıb amin dedikdən sonra siz də ."amin" dəyin. Kimin bu sırada "amin" deməsi mələklərin o anda "amin" deyişi ilə eyni ana rast gəlsə keçmiş günahları bağışlanar. " (Müslim, K. Salat, 72; Əbu Davud, Salat, 167-168; Tirmizi, Mevakittü's-Salat, 116).
Həmçinin bənzər hədis Əbu Hüreyyedən belə köçürülər: Məhəmməd peyğəmbər "İmam amin dedikdən sonra siz də amin dəyin; çünki bir kimsə mələklərlə eyni anda amin desə, bütün keçmiş günahları bağışlanılar," demişdir.
Buna qarşı Anadolu Şiələri; oxunan duanın sonunda ya Allah, Allah deyərlər ya da Şiə - Bektaşi - Mevlevi təriqət məktəbi oxunan duaların sonunda ‘Allah eyvallah!' və ya yalnız ‘eyvallah!' deyə cavab verərlər.
"Eyvallah" Ərəbcə ( iy-vallah); Vallah elədir, Allah bilər kimi mənalardadır.
Anadolu Xalq təsəvvüfündə isə təvəkkül ifadə edən bir ifadədir. " Xeyr də olsa, şər də olsa hər gələn ONdandır. O; ( Hua; Allahı işarələr.) " mənasını ehtiva edir.
"Eyvallah" ifadəsi ayrıca Türkcədə bu mənalarda da istifadə edilməkdədir:
1- Biri bir şey ikram edincə, təşəkkür edirəm mənasında, "Eyvallah" deyilir.
2- Ayrılıb gedərkən, xudahafiz mənasında "Eyvallah" deyilir.
3- Birinə kömək edərsinizmi deyə soruşduqda, bəli mənasında "Eyvallah" da deyilir.
İfadənin etimoloji mənşəyi
Amin sözünün kökü, Nişanyan; Türkcə Etimoloji Lüğətinə görə, Ərəbcə ilə Yəhudicə ortaq olmaqla birlikdə, Yəhudicə "āmīn" dua sözü olaraq da istifadə edilir.
Başqa tərəfədən baxsaq Osmanlı Lüğətində āmīn sözünün açıqlaması belə verilməkdədir:
"Ya Rəbbi! Elə olsun, qəbul et! (tərcüməsində olub, duanın sonunda deyilir). İncildə iki yerdə bu haqda danışılır. Tövratda da var. Yəhudicə və Süryanicede də vardır. Həqiqət, çox doğru, tamam mənasındadır."
Aydın olduğu kimi söz Yəhudiləri Misirdən çıxaran Musa peyğəmbərin ənənəsindən gəlmiş və bu ənənə Yəhudilikdən sonra Müsəlmanlıqda da yaxşıca kök salaraq "Amin!" formasında qalmışdır. Ayrıca kişilərin hətta qızların sünnət edilmə ənənəsi də Musa peyğəmbərdən, Antik Misirdən qalaraq bugünümüzə kimi gəlib çıxıb.
İlk Tək Tanrılı məşhur din, Antik Misirdə meydana gəlmişdir. Bu tək tanrılı inancın Memarı IV. AMON HOTEB; ( sometimes read as Amenophis III; Egyptian Amāna-Ḥātpa; meaning Amun his Satisfied) also known as Amenhotep the Magnificent was the ninth pharaoh of the Eighteenth dynasty) ( Amonhepis, Misir kralı AKHENATON; mənası Atona inanan, xidmət edən Akhenaton, öz dilində Akhenaton adına: ‘Tanrıya inanan' olaraq söyləmişdir və Yusif peyğəmbərin dövründə kraliça Nifirtiti ilə birlikdə Tək tanrıya iman etdiyi izah edilir. Çox tanrılı misir dinini qaldırmış və Tək Tanrı- Amon -Relsə ( Tanrı, Allah) iman etmişdirlər) olan firondur. On səkkizinci sülalədə hökm sürən Amon Hoteb ( etibarlı, razı salınar mənasındadır. Özü ‘Əmin olunan natiq', ‘sözlərinə güvənilən elçi' olaraq xarakterizə edilir) öz dövründə məşhur bir şəkildə mənimsədiyi inanc, ilk tək tanrılı böyük kumulatif inanc kimi xarakterizə edə bilərik. Amon hər dua və diləyin arxasında öz adının deyilməsini də şərt qoymuşdu. Yəni bu dinin mənsubları AMON dəyincə; ‘mən razı oldum', ‘mən güvəndim, mən əmin oldum' demək istəyirlər və bu ifadələr axtardığımızı hansısa bir şəkildə təsdiq edir. Ən böyük məbədləri isə Thebe ( Teb) məbədidir.
Bu dövrün başrahibi Tootmosis I. ( Moses, Musa ) olan III Amonhotebin əmi oğlusu Musa peyğəmbər olduğu da izah edilir.
Göksel dinlər; tək tanrılı dinlər olaraq bilinir. Göksel dinlərin qabaqcılı olaraq da İbrahim yəni İbrahim peyğəmbər qəbul edilmişdir.
Gəlin bir balaca tarixə səyahət edək. Özünüzü Misirdəsiniz kimi təsəvür edin, bərəkətli Nilin torpaqlarında, fironlar dövründəyik. Misirin inanclarında bir çox tanrıya inanılır. Zaman, zaman bu tanrılardan biri önə keçərdi. Realda siyasi güc və o gücün bağlı olduğu tanrı zamanca əhəmiyyət qazanar və ya itirərdi. Qısacası güclünün tanrısı güclü olardı.
Amon, arvadı Mut və oğulları Khensu Theban qəbiləsinin müqəddəs insanları idi. İsadan əvvəl 1550-1070 illərdə Thebenin Misirin paytaxtı olduğu dövrdə var olub. Amon ya da Amenin Misirdə əhəmiyyəti getdikcə artır və Amon sonunda Misirin baş Tanrısı və ya " tanrıların kralı" olur. Adı da Amen Ra ya da Amon Ra olaraq dəyişir. Yəhudilərin o bölgədə kölə olaraq yaşadığı və 400 il davam etdiyi təxmin edilən dövrdə Amen sözcüyünün əvvəl yəhudi dilinə, oradan da Xristianların və Müsəlmanların dilinə girmiş olduğu şübhə doğurmur. Bu söz Quranda yoxdur və İslama girişi isə Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən sonra təxminən 200-300 il sonra yazılan hədis kitablarıdandır.
Müqəddəs sayılan kitabda ən köhnə istifadələrdə söz "başqa bir natiqin sözlərini təsdiqləmək, eyni fikirdə olduğunu ifadə etmək" üçün istifadə edilirdi. Rəsmi andlarda vurğulamaq məqsədi ilə bəzən təkrarlanırdı.
İsa peyğəmbərin İncillindəki rəsmi ifadələrinin girişlərində istifadə edilən təkli və ya çoxlu formadakı aminlerin, Yəhudilikdəki istifadəsiylə bilavasitə paralelliyi var. Bu öncül aminlər İsa tərəfindən deyiləcək ifadələrin doğru və qəti olduğunu bildirirdi. Bu növdəki aminlər Sinoptik İncillərdə (Matda, Markos və Luka) 52 dəfə, Yuhanna İncilində 25 dəfə keçər.
Yəhudilərdə duadan sonra amen dəmə ənənəsi antik çağlardan qalmaqdadır. Yəhudilikdə məbəddə camaat tərəfindən doksoloji (tanrını tərifləyici sözlər ifadə etmək) sonunda və ya din adamının etdiyi bir duanın ardından amen deyilməsinə İ. Ö. IV. əsrdə də rast gəlinir. Amen anlayışının bu ayinsal istifadəsi sonradan Xristianlığa keçmişdir. Xristian əzizlərindən Şəhid Justinusun (İ. S. II. əsr) ifadə etdiyinə görə aminin istifadəsinə Efkaristiya ayinindən başlandı və zamanla baptizm mərasimində də istifadə edilməyə başlandı.
Amenin, şükrdən və ya duadan sonra (içdən və ya səsli olaraq) deyilməsi ənənəsi, sözün danışmadan sonra deyilənləri təsdiqləmək məqsədiylə istifadəsindən törəmişdir. Bu şəkildəki istifadə Zəburda və Yeni Əhddə olduqca məşhurdur.
Xristianlıqda bütün dualar amin ilə bitir. Xristian ilahilərinin məşhurluğunun artmasının, bu mənadakı aminin yayılmasında təsiri olmuşdur.
İslamda aminin istifadəsi nisbətən daha az olmaqla birlikdə, Fatihə Surəsi hər oxunduğunda amin ilə bitir.
Tarixi mənşə
Belə bir mühitdə Thebae (Teb) şəhəri əhəmiyyət qazanmış və buradakı Amon məbədi görkəminə görkəm qatmışdır. Amon Rahibləri imtiyazlı sinifi meydana gətirirdi. Tanrının evi sayılan məbədlərdə vəzifə yerinə yetirən ruhanilər sinifinin zənginliyinə deyiləcək söz yox idi. III. Ramses dönəmində Amonun mal varlığı 235.000 hektar torpaq, 81.000köle, dirilərə bərabər rəftar görən 5.000 heykəl və 421.000 baş heyvan olaraq qeydə alınmışdır.
Gündəlik dini mərasimlərdə Tanrını yedirtmək, tualetini etdirmək, geydirmək kimi işlər görərdilər. İnanca görə Firon, tanrı qanı daşıyardı. Buna görə də müqəddəs qan pozulmasın deyə, Fironlar çox vaxt öz bacıları ilə ( insest) evlənərdilər.
Maraqlıdır eyni ənənə Antik Yunan Ptolemaiosun sülaləsi dövründə də olmuşdur. Beləcə bütün Kleopatralar qardaşları ilə evlənmişlər. İndiki vaxtda da soylu (zadəgan) ailələr arasında evliliklərin olması səbəbi də bənzər səbəblərdir.
Yenə inanca görə, "Tanrı göydən yerə enmiş və kralı şəxsən özü yer üzündəki anasına doğuzdurdurmuşdu " yəni bir simvolik Tanrı ilə evlənməsi (Tarix müddətində buna bənzər işarələrin təkrar istifadə edildiyini görürük. Ən yaxşı bilinənlərdən biri bakirə Məryəmin etdiyi doğumudur. İkincisi isə Brahmanın Şivadan doğumudur) olmuşdur. Yaşadığı müddətdə özü Tanrı Horus ilə bərabər tutulardı və bu sifətlə inanılardı. Ölümündən sonra isə ‘Kənar Dünya Tanrısı' olan Tanrı Ozisirislə bərabər tutularaq yenə inanmaya davam edərdi. Qısaca söyləsək, Misirdə bəziləri daha təsirli rollara sahib olmaqla birlikdə bir çox tanrıya tapınma ənənəsi vardı ancaq hər dövr Tanrıların bəziləri digərlərinə nəzərən bir az daha önə çıxardı.
İl İ. Ö. 1375 On səkkizinci Xanədan dövründəyik. Atası III. Amenhotepsdən sonra Misir taxtına oturan oğulu IV. Amenhotep (IV. Amenophis deyə də bilinər) oldu. O, da öz növbəsində yeni bir təcürbəni həyata keçirməyə başladı. Bu Tək Tanrıcılıq idi.. Misirdə TEKTANRICILIK inancını qurmağa çalışan IV. Amenhotep başa keçdiyində artıq Misir sivilizasiyası dönüş nöqtəsinə gəlmişdi və ən parlaq dövrlərini yaşamaqda idi. Bir çox sivilizasiyada olduğu kimi burada da bəzi mövzularda korlanmalar, xalqın məmnuniyyətsizliyi yüzə çıxmağa başlamışdı. Firon sülaləsinin qurucusu Menesin zamanından bəri təxminən 4000 il keçmiş idi. Anadolu torpaqlarına qədər sərhədləri genişləmişdi. Atası III. Amonhotep də müvəffəqiyyətli bir Firon olmuşdu. Parlaq bir həyatı olmuşdu. İri quruluşlu güclü bir idi. Xalq tərəfindən sevilər, sayılardı.
IV. Amonhotep isə taxta keçdiyində çox gənc idi. Bəzi qaynaqlar 11 yaşında olduğunu yazır. Döyüşlər və siyasi tənzimləmələrlə keçən bir həyatdan sonra yaşlanmış olan ata III. Amonhotep və oğul IV. Amonhotepdən ətraf hökmdarlar da daxil hər kəs kömək istəməkdə idi. Ənənəyə görə yeni Firon bu kömək istəklərinə cavab verəcəkdi, orduların başına keçəcək, siyasi tənzimləmələrlə məşğul olacaq və Misirin güclü mövqesini davam etdirəcəkdi. Halbuki IV. Amonhotep heç də gözlənilildiyi kimi davranmadı. Onu ordular və ya siyasət deyil, inanc, din, ilahiyyat, fəlsəfə mövzuları maraqlandırırdı. Bu çox gənc Firon Anası Kraliça Tiy və arvadı Nifirtitinin təsiri altında idi. Buna görə qadın tərəfindən istiqamətləndirilməklə şəkillənirdi. Söz mövzusu iki qadın və baxıcısının əri olan rahib yeni Fironun ən yaxın ətrafını və təsirlənmə çevrəsini meydana gətirirdi. Ölkədə ruhanilər sinifi inanılmaz səlahiyyətlərlə təchiz edilmiş olaraq Tanrı adına xalqı istismar etməklə və idarə etməyə çalışırdı. Yeni Firon isə, incə duyğularla yetişdirilmişdi, sənətə düşkün idi, din və inanc mövzularında davamlı məlumatlanmaqla zamanını keçirmişdi, bir komandir, imperator olmaqdan çox, xalqa sevgiylə yaxınlaşmaq istəyən, incə düşüncəli bir idarəçi olmağı istəyirdi. Bu vaxt özü dinlə məşğul olarkən, imtiyazlı sinifdə nüfuz döyüşləri başlamışdı. Bir-birlərini yeyirdilər. Bütün ölkə "sən-mən" döyüşünə dönüşmüşdü. Ölkədə fırtına buludları gəzirdi. Misirin ən güclü quruluşları olan dinlə dövlətin arası açılmışdı.
Misirlilər dinlərinə düşkün olmaqla bilinirlər. Dinlərindəki tanrı sayı da xeyli qabarıq idi. İnsan-heyvan qarışığı tanrılarla, yer və göy tanrılarına da inanırdılar. Zamanla yeni, yeni tanrılar da yaradılır, dərhal din bazarına dürtülürdü. Xalqın inancını istismar etmək bir qazanc qapısı olmuşdu. Artıq iş elə bir hal almışdı ki, Misirlilər, zaman-zaman tanrı sayını endirmə gərəyini belə düşünmüşdülər. Belə hallarda, eyni tanrının dəyişik adlar daşıdığını bildirərək, ədədi azaltmağa çalışırdılar. Belə izdihamlı bir tanrı birliyi əlbətdə başsız ola bilməzdi.
Bu müqəddəs kəslərin başçılığı da günəş tanrısı RELSə verilmişdi. Ra-nın məbədi Deltadakı Heliopolis ( Yunaca; Günəş şəhəri) şəhəri idi. Göylərin hakimi Ra mövsümləri nizamlayır, qaranlığı və işıqlığı yaradardı. Misirlilər, fironların Ra-nın oğulu olduğunu qəbul edirdilər. Ancaq zamanla, Ra-nın din aləmində tək başına sürdüyü səltənət, bölgələr arası bəzi küsəyənliklərə səbəb olmağa başladı. Ayrıca Heliopolis rahibləri əks halda gözdən düşəcək, güclərini itirəcək olduqlarını anlamışlardı. Nəticədə, Ra-nın güclü adının yanına, bir başqa tanrı adı daha əlavə olunmasına qərar verildi. Thebes şəhəri kiçik bir şəhərkən əhəmiyyətsiz bir tanrı olan Amon üçün burada kiçik bir məbəd vardı. Zamanla şəhər böyüdü, məbəd əhəmiyyət qazandı. Thebes şəhərinin hakimiyyəti qüvvətləndikcə Amon da qüvvət qazandı. Hələ Thebes şəhəri əhəmiyyət qazanıb paytaxt da olunca məbəd və Tanrı Amon əhəmiyyəti daha da əhəmiyyət qazandı və artıq baş tanrı mövqeyinə keçdi. İşdə bu dövrdə, Heliopolis rahibləri onu doğan Günəş Tanrısı Ra ilə bərabər tutma hiyləgərliyini göstərmiş və imtiyazlarını qaçırmamaq istəmişlər. Beləcə bu dövrdə baş tanrı Amon-Ra adıyla xatırlanmışdır. Ancaq sən-mən döyüşləri sürmüşdür. Amonun yüksəlişi hələ IV. Amonhotep başa keçmədiyi dövrə rast gəlir. Bu dövrdə Misir bir çox döyüşə də girmişdir. Döyüşlərin çox olduğu və qalibiyyətlərin alındığı bu dövrdə, bütün qalibiyyətlərin səbəbi Amon olaraq düşünülurdü və qənimətlərin ən böyük payı ayrılardı. Beləcə Amon Rahibləri fövqəladə zənginliklərinə çatdılar. Fəaliyyətləri böyük idi. Belə ki, Fironun adı da ‘Amon məmnundur' mənasını daşıyan Amonhotep şəklində verilmişdi. Ancaq bizim gənc firon bu vəziyyətdən heç məmnun deyildi. Onun din anlayışıyla bu olub bitənlər heç uyğun gəlmirdi. ONA görə günəş bütün yaranmanın qaynağı idi. Günəşin simvolu başqa heç bir şeylə birləşdirilməməli və bərabər tutulmamalı idi. Buna görə günəş yumrusunu işarələyən və günəşin izlədiyi yol mənalarını verən ATON adının mənimsənməsini istədi. Səltənətinin dördüncü ilində paytaxtdan ayrıldı. Orta Misirdə; Günəş yumrusunun üfüqü mənasını verən və bu günki adı Tel -əl-Amarna olan Akhet-Aton adlı yeni bir şəhər qurdu.
Primitiv cəmiyyət inanclarında bir şeyin adı, təsviri özündən belə əhəmiyyətlidir. Bu səbəbdən Tanrıların adlarının da cadulu bir əhəmiyyəti vardır. Necə ki Misirdə Amon adı belə bir əhəmiyyətə sahib olmaqda idi. Rahiblər hər yerə AMON un adını yazdırmışlar idi. Qayalarda, təpələrdə onun adı yazılı idi. Amenhotepdən sonra gələn firon isə əvvəlcə hər yandan Amonun adını sildirməklə məşğul oldu. O biri Tanrıların adlarını sildirmədi amma onlara inanılmasını qadağan etdi.
Öz adını da "Atonun ruhu" ya da "Atonun ehtişamı" mənasını verən şəkildə Akhnaton olaraq dəyişdirdi. Firon Akhnaton xalqı öyrətmək və düşüncəsini yerləşdirmək üçün Tanrı Atona ilahilər yazdı. Bu ilahilər Tanrının tək olduğunu işləməkdə idi. O da Aton ilə işarələniyirdi. Düşüncə dənizində bir inqilab edirdi.
İndi də Enis Akdağdan bir Akhenaton ilahi - şeirinə nəzər salaq;
"…Tanrı uludur, birdir, təkdir.
Ondan başqası yoxdur.
Bir dənədir.
Odur hər varlığı yaradan…."
Xeyr, xeyr bu yazdıqlarım Azan deyil, Misir hökmdarı (fironu) Akhenaton‘ un (Amenofis' en) yazdığı bir, ilahidir şeirdir.
İlahi - şeir belə davam edir:
"…Bir ruhdur Tanrı, görünməyən bir ruh,
Də başlanğıcda vardı Tanrı,
Tək varlıq idi o,
Heç bir şey yoxkən o vardı.
Hər şeyi o yaratdı,
Əzəldən bəri davam edən varlığı,
Əbədiyyətə qədər sürəcək,
Gizlidir Tanrı, kimsə görməmişdir onu,
İnsanlara və yaratdıqlarına sirr qalar hər vaxt…"
Tək tanrılı dinlərin gerçək qurucusu Amenofis, hər duanın sonunda öz adının ; ‘Amen!.' deyilməsi təlimatını vermiş və tətbiq olunmuşdur.
Əvvəl Tövrata oradan da İslamiyyətdə keçən ‘amin' də oradan gəlir!
Demək ki "Amen!" sözcüyünün mənşəyi köhnə Misir dili olan Bitki tərəfindəndir (Koptça -Kıptice). O dövrdə qıtlıq səbəbiylə Misirə köç etmiş olan Yəhudilər də o zamanki Misir ənənəsinə uyğun gələrək belə söyləməyə başlamışlar.
Gənc firon, özündən əvvəlki fironların gerçəküstü şəkil edilməsi yolundakı qaydalarını dəyişdirmiş, həqiqətə dönülməsini dəstəkləmişdi. Öz portretlərinin də özü neyə bənzəyirsə elə edilməsini istəmişdi. Kraliça Nifirtiti çox cazibədar bir qadın idi, şəxsiyyəti ilə də daim ərinin fikirlərinə dəstək olmuşdu. Akhenatonla xoşbəxt bir ailə həyatı sürməkdə idi.
Bütün bunlar olub bitərkən, mühafizəkarlar, ənənəçilər, mühafizəkarlar hər sahədə beləcə meydana gəlmiş olan inqilabı xoşlanmamışlardı. Ruhanilər, mənfəətlərinə toxunan, imtiyazlarının əlindən alan bu ictimai bir dəyişməyi qəbul etmirdilər. Akhnaton isə öz inancını qoruya bilmək və yerləşdirə bilmək üçün ruhanilər sinifi ilə mübarizə edirdi. Ancaq, Akhnaton iyirmi doqquz yaşında, 1358-ci ildə ölər ölməz mürtəceliyin reaksiyası başladı.
Qarşı inqilab başladığında mumiyası hələ məzarına qoyulmamışdı. Oğulu olmadığından hökmdarlıq böyük qızının əri Sahareyə qaldı, ancaq qısa bir müddət sonra taxdan edirildi. Hökmdarın böyük kürəkəni ancaq bir il səltənət sürdü; kiçik kürəkəni Amon dininin rahiblərinə boyun əydi. Bunlardan yalnız başrahip peyğəmbər Musa ( Tootmosis) müqavimət göstərdi və Köhnə Misiri tərk etmək məcburiyyətində qaldı.
Bu yeni inancın əleyhdarları rahiblərlə əməkdaşlıq edərək kiçik kürəkəni taxtdan edirdi və yerinə iqtidara keçdi. Amarnanı tərk edib Thebaeyə getdi və Tutankhaton adını, Tutankhamon olaraq dəyişdirdi.
Akhnatonun qızıldan mumiyası da Thebesdə Kralı tərəfindən Tiyin məzarına qoyuldu, mumiya 1907-ci ildə bir İngilis arxeolog qrupu tərəfindən tapıldı.
Tutankomonun yerinə keçən Horemheb, rahiblərin oyuncağı olan bir əsgər idi. Məbədləri yıxdırdı, Aton adını sildirib hər yerə Amon adını yenidən yazdırırdı.
Gördüyünüz bu surələrdə Incildən-Tövratdan, Musadan, İbrahimdən, Firondan və s. daha çox danışılır. Həmçinin ərəb dilinin özündə də Ra hərifi – günəş mənasını verir. (Amen Ra – Günəş allahı).
Ədəbiyyatlar;
1) Wikipedia portallarında; Amenhotep III.
2) Nişanyan, Türkcə Etimoloji Lüğət
3) Encyclopedia Britanniya.
4) COLLATION OF THEOSOPHICAL GLOSSARIES
5) Aktual Türkcə Lüğət, Türk Dil Təşkilatı
6) Amon (Egyptian god)." Encyclopedia Britannica.
7) The Origin of the Word Amen, Et. by Issa & Faraji, Amen Ra Theological Seminary Press.
8) Dini meqalələr
9) İncil lüğəti
.png)
